- اگر شما هم زمان قابل توجهی در محیط کاری خود احساس خستگی ذهنی و جسمی می‌کنید لازم است در مورد فرسودگی شغلی و راهکارهای مقابله با آن بیشتر مطالعه کنید. فرسودگی شغلی در کنار مفاهیم دیگری مانند استرس شغلی یک اصطلاح نسبتا جدید و یک تجربه رایج در دنیای امروز است.
درست است که فرسودگی شغلی یک بیماری نیست، اما یک سندروم است که اگر درمان نشود می‌تواند باعث بروز بیماری‌های جسمی، روحی و عاطفی شود. در این مقاله به شما کمک می‌کنیم تا اطلاعات بیشتری در مورد فرسودگی شغلی و انواع آن به‌دست بیاورید، نشانه‌های آن را درک کنید، عوامل تشدید کننده آن را بشناسید و بهترین راهکارها برای پیشگیری و مقابله با این مشکل را به کار بگیرید.
فرسودگی شغلی چیست؟
هربرت فرودنبرگر (Herbert Freudenberger) اولین روانشناسی بود که در سال ۱۹۷۴ از واژه فرسودگی شغلی استفاده کرد. او فرسودگی یا خستگی شغلی را با از بین رفتن انگیزه در محیط کار توصیف می‌کند؛ به ویژه زمانی که از خود گذشتگی و تعلق خاطر فرد به یک محیط کاری نتایج مطلوبی را به‌همراه ندارد.
فردی که به فرسودگی شغلی مبتلا شده است نمی‌تواند سختی‌ها، چالش‌ها و مشکلات محیط کار خود را تحمل و مدیریت کند، بیش از حد معمول دچار استرس می‌شود، انگیزه و انرژی کافی برای ادامه مسیر نداشته و احساس ناامیدی، فرسودگی، بی کفایتی و بی ارزش بودن می‌کند.
انواع فرسودگی شغلی کدامند؟
فرسودگی شغلی انواع مختلفی دارد که در ادامه در مورد مهمترین آنها صحبت خواهیم کرد.
۱- فرسودگی شغلی ناشی از فشار بیش از حد کار
اگر شما با سرعت زیاد و به طور کنترل نشده‌ای به دنبال موفقیت یا ارتقاء شغلی، امنیت مالی و افزایش درآمد هستید یا مسئولیت‌ها و فشار کاری زیادی را تحمل می‌کنید ممکن است این نوع دلزدگی از کار را تجربه کنید.
۲- فرسودگی شغلی ناشی از نبود چالش در کار
اگر در یک محیط کاری تحرک نداشته باشید، برانگیخته نشده و با کار درگیر نباشید، احتمالا اشتیاق کافی برای ادامه کار نیز ندارید و به زودی علاقه خود را به محیط کار از دست می‌دهید.
۳- فرسودگی شغلی ناشی از ناکارآمدی
درماندگی آموخته شده ناشی از احساس ناکارآمدی فرد در محیط‌های کاری و اجتماعی مختلف است. این حس می‌تواند فرسودگی شغلی به همراه داشته باشد. افرادی‌که به درماندگی آموخته شده دچار هستند، به خاطر چند تجربه شکست محدود، احساس می‌کنند کارشان نتیجه خاصی ندارد و به همین دلیل چندان دل به کار نمی‌دهند. نتیجه این احساس هم تداوم عملکرد ضعیف و احساس فرسودگی شغلی بیشتر است.
نشانه‌های فرسودگی شغلی (آیا من به فرسودگی شغلی مبتلا شده‌ام؟)
هر فردی بسته به شرایط روحی، شغلی، جسمی و شرایط کاری ممکن است مراحل مختلف خستگی شغلی را تجربه کند. به همین نسبت نیز علائمی که نشان می‌دهد متفاوت است. سه نشانه زیر، شاخص‌ترین علائم فرسودگی شغلی هستند.
- مسخ شخصیت: در این شرایط شما احساس بی‌حسی، عدم اعتماد به خود و توانایی‌ها و حس بدبینی به خود و اطرافیانتان پیدا می‌کنید.
- کاهش میزان موفقیت و عملکرد: در این شرایط دیگر از انجام کاری که قبلا به آن علاقه داشتید لذت نمی‌برید، نمی‌توانید در انجام کارها خلاقیت داشته باشید و تمرکز کنید.
- خستگی: منظور از خستگی، خستگی روحی و جسمی است که می‌تواند انرژی روزانه شما را در خود حل کرده و بی‌انگیزگی به همراه بیاورد.
در ادامه علائم فرسودگی شغلی را دقیق‌تر بررسی کرده‌ایم.
الف. علائم فیزیکی فرسودگی شغلی
علائم فیزیکی زیر می‌توانند در برخی از شرایط نشان‌دهنده فرسودگی شغلی باشند.
۱- نداشتن انرژی کافی برای استمرار در کار
اگر با وجود خواب کافی، بدون اینکه مریض بوده یا مشکل روحی داشته باشید و حتی با خوردن میزان زیادی کافئین، در محیط کار انرژی کافی ندارید احتمالا نوعی خستگی شغلی را تجربه می‌کنید.
۲- اختلال در خواب
احساس نیاز شدید به خواب صبحگاهی به دلیل بی‌انگیزگی، بیخوابی شبانه به دلیل بروز افکار منفی و استرس و نداشتن خواب عمیق از جمله نشانه‌های فرسودگی شغلی است.
۳- سردرد و دل دردهای بی دلیل
فشار عصبی و استرس در برخی از مواقع باعث بروز سردرد، کمبود اشتها، دل پیچه و دل دردهای مکرر و بی‌دلیل می‌شود؛ مشکلی که پزشکان دلیل مشخص و درستی برای آن پیدا نمی‌کنند.
ب. علائم عاطفی فرسودگی شغلی
اگر به فرسودگی شغلی مبتلا باشید احتمالا با مشکلات عاطفی زیر روبرو هستید.
۱- احساس ناامیدی نسبت به کار
در این شرایط امیدی به موفقیت در یک حوزه کاری، ارتقاء شغلی، بهبود شرایط کار و ایجاد ارتباط با افراد جدید ندارید و برای رسیدن به شرایط بهتر تلاشی نمی‌کنید.
۲- عدم رضایت و خشنودی نسبت به دستاوردهای شغلی
اگر مدتی است که دستاوردها، موفقیت‌ها و گذر از چالش‌ها در محیط شغلی شما را خوشنود نمی‌کند احتمال این وجود دارد که دچار خستگی کاری شده باشید.
۳- احساس می کنید کارتان تاثیر مثبتی در جامعه ندارد
اگر حس می‌کنید کاری که انجام می‌دهید بیهوده است، تاثیری بر بهبود شرایط ندارید و کسی به کار شما وابسته نیست، این احتمال وجود دارد که حس فرسودگی شغلی به سراغ شما آمده باشد.
۴- احساس تنفر نسبت به شغل
در این شرایط احتمالا هنگام برخواستن از خواب در روزهای کاری عصبی هستید، به دنبال بهانه‌ای برای مرخصی گرفتن می‌گردید و اکثر مواقع زوایای منفی کارتان را می‌بینید و عمیقا تنفر از شغل را در وجودتان حس می‌کنید.
ج. علائم رفتاری فرسودگی شغلی
واکنش‌ها، رفتارها و کارهایی که انجام می‌دهید نیز می‌توانند علائمی بر وجود فرسودگی شغلی باشند.
۱- به سختی کارتان را شروع کنید
از دیگر علائم فرسودگی شغلی این است که افراد زمان شروع کارشان را به تعویق می‌اندازند، خودشان را با چیزهای دیگر سرگرم می‌کنند، بهانه می‌آورند و اولویت تراشی می‌کنند تا دیرتر کار خود را شروع کنند. هنگام شروع کار نیز اکثر مواقع بی‌حوصله و بی انرژی هستند.
۲- پرخوری یا مصرف بیش از حد سیگار یا الکل برای احساس بهتر
اگر همزمان با حس رخوتتان در کار، دچار پرخوری شده‌اید، بیشتر سیگار می‌کشید و میزان زیادتری الکل مصرف می‌کنید احتمالا احساس فرسودگی شغلی را تجربه می‌کنید.
۳- به سختی تمرکز می‌کنید
در این شرایط بیشتر سراغ گوشی و شبکه‌های اجتماعی می‌روید، بیش از پیش برای افزایش تمرکز تلاش می‌کنید، مدام نوتیفیکیشن‌های گوشی خود را چک می‌کنید و تمرکز خود را با هر سر و صدا و اتفاقی از دست می‌دهید.
۴- نسبت به همکاران و مراجعان خود حساس و کم‌طاقت شده اید
برانگیختگی با پرسش مراجعین، حساس شدن به رفتار و برخورد همکاران، عدم رضایت از برخورد روسا و مدیران، شکایت از شرایط کاری به‌صورت مداوم نیز می‌تواند نشانه‌هایی از بروز فرسودگی شغلی باشد.
فرسودگی شغلی چه دلایلی دارد؟
شاید فکر کنید محیط‌های کاری و موقعیت‌های شغلی استرس‌زا به خودی خود می‌توانند فرسودگی شغلی را به وجود بیاورند. اما این یک باور غلط است. حتی گاهی داشتن شغل‌های کم اهمیت و شغل‌هایی که با چالش کمتری روبرو هستند بیشتر باعث بروز این مشکل می‌شوند. بنابراین هیچگاه نمی‌توان با قطعیت در مورد دلایل بروز فرسودگی شغلی سخن گفت. اما دلایل و عوامل فرسودگی شغلی را می‌توان به موارد زیر تقسیم کرد.
الف. عوامل مرتبط با شرایط محیط کار
ابتدایی‌ترین و مشخص‌ترین دلایل فرسودگی شغلی مربوط به خود شغل و شرایط کاری است. در ادامه با مهمترین آنها آشنا می‌شویم.
۱- استرس شغلی
داشتن استرس شغلی در اثر حجم کار زیاد، وجود افراد سمی در محیط کار و امکان بروز درگیری بین همکاران و مدیر، داشتن مسئولیت‌های پر استرس و حساس از جمله مهمترین عوامل بروز فرسودگی شغلی است.
۲- کنترل بیش از حد مدیران بالادستی و نداشتن اختیار و ابتکار عمل
اگر مدیران کنترل بیش از حدی در نحوه عملکرد کارکنان و چگونگی انجام کارها داشته باشند، کارکنان یا کارمندان احساس می‌کنند قادر نیستند روند کاری خود را کنترل کنند، تعلق خاطر کمتری به موقعیت شغلی خود و سازمان داشته و دچار فرسودگی شغلی می‌شوند.
۳- ابهام شغلی و نبود ارتباط شفاف میان عملکرد و نتایج
در محیط‌های کاری که وظایف و مسئولیت‌های شغلی به خوبی تعریف نشده و نتیجه کار هر فرد به خوبی مشخص نشده باشد، احتمال بی عدالتی نیز وجود داشته و همین امر باعث بروز فرسودگی شغلی می‌شود.
۴- احساس رکود و نبود فرصت رشد و ارتقا
اگر فرد احساس کند امکان رشد در یک موقعیت شغلی را ندارد یا حقوق او منصفانه افزایش پیدا نمی‌کند ممکن است به خستگی کار مبتلا شود.
۵- احساس تبعیض در محیط کار
هر فردی باید در محیط کار عدالت را به‌وضوح ببیند. اگر سازمان ارزش گذاری‌های دقیق، پرداخت حقوق منصفانه و سیستم عادلانه‌ای در مورد پاداش و جریمه نداشته باشد، کارمندانش بیشتر در معرض فرسودگی شغلی هستند.
۶- عدم وجود بازخورد مثبت از سمت مدیران و همکاران
مدیران ناسپاس و روسایی که عملکرد افراد را به‌درستی بررسی نمی‌کنند، عاملی برای بروز خستگی از شغل هستند.
ب. عوامل شخصی فرسودگی شغلی
موارد زیر از جمله مهمترین عوامل شخصی در بروز فرسودگی شغلی هستند.
۱- کمال گرایی منفی
افرادی‌که دچار کمال گرایی هستند به دلیل اینکه می‌خواهند در نقطه اوج باشند و نمی‌خواهند با شکست مواجه شوند ممکن است با سرعت بیشتری به سمت فرسودگی کاری پیش بروند.
۲- مقایسه بیش از حد خود با دیگران
افرادی مقایسه گر، کسانی که شغل، موقعیت، حقوق و شرایط کاری و زندگی خود را با دیگران مقایسه می‌کنند بیشتر دچار دلزدگی از کار می‌شوند.
۳- عدم تطابق کار با ارزش‌های فردی
زمانی‌که ارزش‌های فردی، علائق، دیدگاه‌ها و حتی اهداف فرد با شغلی که دارد همگام نباشد، آن فرد به میزان بیشتری در معرض خستگی کار قرار می‌گیرد.
۴- گره زدن هویت خود به شغل
در این شرایط افراد شغل‌شان را قسمتی از شخصیت و هویتشان می‌دانند، نقش‌های دیگر خود از جمله پدر و مادر بودن، دوست بودن، خواهر و برادر بودن را فراموش می‌کنند و بیشتر وقت خود را در محیط کار به سر می‌برند.
ج. عوامل مرتبط با سبک زندگی
آنچه در ادامه می‌خوانید محرک‌هایی در سبک زندگی شما هستند که می‌توانند فرسودگی شغلی را به‌وجود بیاورند.
۱- دو شغله بودن
کسانی که دو شغل را به‌طور همزمان با هم مدیریت می‌کنند، ممکن است به دلیل خستگی بیشتر، عدم توانایی در تمرکز، مواجهه با چالش‌های بیشتر و زمان استراحت کمتر زودتر دچار کار زدگی شوند.
۲- تعارض شدید میان نقش‌های شغلی و خانوادگی
عدم تعادل بین کار و زندگی و نقش‌های مختلفی که فرد دارد یکی دیگر از دلایل بروز فرسودگی شغلی است. مانند زمانی‌که فرد نمی‌داند چطور هم کارمند خوب و هم والدین نمونه‌ای باشد.
۳- مراقبت طولانی مدت از فردی بیمار در خانواده
تیمار یک مریض نیاز به توجه، تمرکز و انرژی بسیاری دارد؛ در این شرایط فرد نمی‌تواند عملکرد خوبی در محیط کار داشته و فشار بیشتری را تحمل می‌کند.
۴- نداشتن تفریح یا دلخوشی به غیر از محیط کار
درگیر کار بودن افراد در کل هفته، نداشتن تفریح، عدم رفت و آمد با افراد جامعه و دوستان و آشنایان و عدم تخلیه انرژی می‌تواند یکی دیگر از عوامل فرسودگی شغلی باشد.
با فرسودگی شغلی چه کنیم؟۱۰ راه برای پیشگیری از فرسودگی شغلی
بهتر است فرسودگی شغلی را جدی بگیرید و تنها برای مقابله با آن تنها به راهکارهای کوتاه مدت مانند مسافرت، مرخصی و عادت به شرایطی که دارید بسنده نکنید. ۱۰ راهکار زیر می‌توانند در در مواجهه با فرسودگی کاری بسیار موثر باشند.
۱- ریشه و دلیل فرسودگی شغلی خود را پیدا کنید
به عنوان اولین قدم باید دلیل فرسودگی شغلی خود را بدانید. جلسات کوچینگ مسیر شغلی یکی از موثرترین متدها برای کشف ریشه فرسودگی شغلی و بهبود آن است. ما معمولا برای مسائل شخصی و خانوادگی به مشاور و رواندرمانگر مراجعه می کنیم. اما مسائل و مشکلات شغلی بسیاری نیز در زندگی ما وجود دارد که تاثیر جدی بر کیفیت زندگی ما دارد.
اگر شما هم با موضوع فرسودگی شغلی یا سایر مشکلات شغلی مواجهید، از طریق فرم زیر در یک جلسه کوچینگ رایگان ثبت نام کنید و تاثیر آن را در زندگی شغلی خود ببینید:
من حدیث مجد کوچ مورد تایید فدراسیون بین‌المللی کوچینگ هستم.
برای ثبت نام در یک جلسه کوچینگ رایگان، فرم زیر را پر کنید
۲- درباره احساسات خود در محیط کار، با جزئیات بنویسید
سرپوش گذاشتن بر ترس‌ها، استرس‌ها و آنچه باعث ناراحتی‌تان در محیط کار می‌شود می‌تواند شرایط شما را سخت‌تر کند. ابتدا قبول کنید که احتمالا دچار فرسودگی شغلی شده‌اید، در مورد احساساتی که دارید بنویسید و مشخص کنید چه چیزی باعث ناراحتی شما می‌شود.
۳- با مدیران خود درباره فرسودگی شغلی صحبت کنید
فرسودگی شغلی اغلب در محیط کار و سازمانی ایجاد می‌شود و روسا یا مدیران می‌توانند مهمترین عامل بروز این مشکل باشند. بنابراین باید او را از احساسات خود باخبر کنید تا در صورت امکان بتوانید با کمک او تغییراتی در مسئولیت‌ها، نحوه کار و محیط کاری‌تان ایجاد کنید.
۴- خود را از فقر زمانی رها کنید
اکثر کسانی که به فرسودگی شغلی دچار هستند از فقر زمانی حرف می‌زنند. بنابراین قدم مهم دیگر در درمان خستگی شغلی این است که زمان مشخصی برای تفریحات و سرگرمی‌های خود ایجاد کنید. برای تعادل در کار و زندگی نیز بهتر است برنامه‌ریزی دقیقی روی ساعات کاری خود، تفریحات و وقت گذراندن با خانواده داشته باشید و وظایف شغلی را در خانه انجام ندهید.
۵- یک بار به چرایی و معنای شغل خود بیاندیشید
درست است که اکثر ما به شغل‌مان به عنوان منبع درآمد فکر می‌کنیم، اما اگر به کاری که می‌کنیم علاقه نداشته باشیم و ندانیم چرا آن کار را انجام می‌دهیم دچار فرسودگی شغلی می‌شویم. بنابراین برای پیشگیری و درمان خستگی کاری باید عمیقا به کاری که دارید و مسئولیت‌هایی که در محیط کار بر گردن شماست فکر کنید.
۶- در صورت امکان برای کسب شغلی معنادارتر اقدام کنید
اگر جزء آن دسته از افرادی هستید که شغل معناداری ندارید و فرسودگی شغلی شما نشات گرفته از عدم رضایت از موقعیت شغلی و علاقه نداشتن به کاری که انجام می‌دهید است بهتر است به دنبال تغییر شغل و کار مناسب‌تری برای خود باشید.
۷- هویت خود را فراتر از شغل خود تعریف کنید
در نظر داشته باشید که شما انسانی هستید که نقش‌های مختلفی در جامعه دارید و موقعیت شغلی شما تنها یکی از آن‌هاست. در کنار نقش شغلی باید سعی کنید مادر و پدر خوب، یک دوست همدل، یک خواهر و برادر دلسوز و شهروند آگاهی باشید.
۸- به علایق غیر شغلی خود بیشتر بپردازید
با پرداختن به کارهایی که به آنها علاقه دارید می‌توانید کارآمدی خود را افزایش دهید. می‌توانید در یک کلاس آموزشی شرکت کنید، کتاب مورد علاقه‌تان را به اتمام برسانید، سفر کنید یا با افرادی که از معاشرت با آنها لذت می‌برید رفت و آمد کنید.
۹- هوشمندانه برای مسئولیت‌های کاری داوطلب شوید
برخی از مواقع دلیل فشار زیاد کاری، بله گفتن‌های هیجانی به قبول مسئولیت‌هایی است که زمان و انرژی کافی برای آنها ندارید. به همین دلیل باید سعی کنید در این شرایط هوشمندانه و کنترل شده رفتار کنید.
۱۰- روابط خود با همکارانتان را ارتقا دهید
یکی از عواملی که امکان بروز فرسودگی شغلی را افزایش می‌دهد، کاهش سطح روابط کاری است. با همکارانتان رابطه بیشتری برقرار کنید تا بتوانید حس مشترکی پیدا کنید، از آنها کمک بخواهید و نسبت به محیط کار حس تعلق پیدا کنید.
